Pleidooi voor een bredere blik op evenwicht
“Je kijkt met je hersenen. Die vullen alles in en maken er wat van. Het evenwichtsorgaan zorgt voor een stabiel beeld, zodat je ogen kunnen kijken naar wat je wilt zien”, zegt Hans van der Steen. Ruim een jaar geleden nam hij afscheid als bijzonder hoogleraar visuele informatieverwerking aan het Erasmus MC. Sinds kort is hij lid van onze commissie Duizeligheid & Evenwicht én hij is ook nog eens ervaringsdeskundige als het gaat om evenwicht. Hans gaf ons een kijkje in zijn gedachten over evenwicht en legt uit waarom een brede, multidisciplinaire aanpak voor hem een ‘must’ is.
Tekst Isabel Timmers Beeld Hans van der Steen - eigen archief
“Je evenwichtsorgaan is altijd actief. Nu heb je twee evenwichtsorganen, links en rechts, die elkaar - als alles goed functioneert - perfect aanvullen. Sta je stil als je hoofd draait, dan werkt bijvoorbeeld de ene kant harder. Maar als er eentje uitvalt, dan is er dus altijd verschil tussen links en rechts. Daardoor heb je het gevoel dat je draait. Dat kan op en neer, heen en weer of in golven zijn. Niemand weet nog precies hoe het werkt, al hebben we wel een idee.”
Proefje
Wat heeft dat te maken met onze ogen? De evenwichtsorganen liggen tenslotte in de oren. “Het oog als visueel systeem reageert op bewegingen. Bij snellere bewegingen loopt het oog als het ware achter. Dan heb je je evenwichtsorgaan nodig. Dat voorkomt dat het beeld gaat ‘smeren’. Met studenten deed ik vaak een proefje om dit te laten zien: houd je vinger voor je ogen en beweeg dan apart je vinger en apart je hoofd en ervaar het verschil. In het eerste geval kan het visuele systeem je vinger met moeite volgen als deze snel beweegt en wordt het beeld wazig. In het tweede geval blijf je de vinger scherp zien, omdat het evenwichtssysteem razendsnel (8 milliseconden) informatie naar de hersenen stuurt en de ogen ‘tegendraait’. Het visuele systeem en het evenwichtssysteem vullen elkaar perfect aan.”
Onbalans
Hij vervolgt: “Als in die aansturing of vertaling iets hapert, dan bewegen mensen hun ogen anders. Bij evenwichtsschade zie je dat de ogen continu bewegen of juist niet. Bijvoorbeeld bij een Ménièreaanval of bij een- of tweezijdige uitval. Bij Ménière zie je dat één kant overactief is. Dan ontstaat een onbalans en ervaar je draaiduizeligheid. Of het kan zijn dat zintuigcellen kapot zijn gegaan door bijvoorbeeld medicatie. Vallen beide zijden van het evenwichtsorgaan uit, dan heb je bij stilstaan geen probleem. Maar bij een snelle beweging moet het visuele systeem alles doen.”
Verschillende soorten duizeligheid
Er zijn veel verschillende vormen en oorzaken en dus ook aanpakken van duizeligheid. “Belangrijk is om te bepalen: is het vestibulair of neurologisch? Ook na een hartinfarct kunnen mensen duizelig zijn, die zijn dan meestal niet gebaat bij een bezoek aan de KNO-arts. Vooral omdat de verschillende disciplines vaak nog gescheiden werken, maar ook vanwege wat ze wel en niet mogen van verzekeraars. Mijn advies: ga in elk geval naar de huisarts bij evenwichtsklachten. Die heeft een richtlijn voor anamnese. En verder houd ik vooral een groot pleidooi voor multidisciplinair werken voor een bredere kijk op evenwicht. Je zintuigen werken tenslotte ook allemaal integraal samen.” In dat kader vindt Van der Steen de term ‘uitdoven’ van evenwichtsklachten ook verkeerd gekozen. “Het gaat meer om leren compenseren. Doordat de kleine hersenen compenseren voor de hersenstam gaan er dingen veranderen. Een heel complex systeem, maar er ontstaat dan langzaam weer een nieuw soort automatisme.”
Ervaringsdeskundige
Dat heeft Van der Steen zelf aan den lijve ervaren. “Ik heb zelf een aantal jaren geleden neuritis vestibularis gekregen. Ik was in Florida voor een congres, stond ‘s morgens op en de kamer om me heen draaide. Ik wist dat dit weken kon aanhouden. Als ik zou blijven, was ik dus voorlopig nog niet thuis. Dus ben ik zo goed en zo kwaad als het ging toch naar huis gevlogen. Wat ik heb ervaren is dat het niet overgaat, maar dat je leert compenseren. Na zes weken dacht ik: het gaat wel weer. Ik stapte op de fiets, om vervolgens in de heg te belanden. Weer wat later, toen ik weer auto wilde rijden, vroeg ik mijn vrouw na tien minuten om het stuur over te nemen.”
Balansoefeningen
In zijn praktijk zag hij dat als een evenwichtsorgaan eenzijdig uitvalt, mensen soms jarenlange klachten houden. “Het evenwichtsorgaan stuurt signalen naar hersenen. Er is niet echt een goede therapie voor om een verstoring daarin te herstellen. Het voelt heel onzeker en vraagt om goede begeleiding. Wat ik in elk geval aanraad is vestibulaire revalidatie of goede fysiotherapie. Met balansoefeningen zoek je de grens van je evenwicht op. Dat is belangrijk. Dat heb ik zelf ook ervaren. Door de nadruk te leggen op visuele compensatie, zou dat je systeem kunnen afleiden van de evenwichtsproblemen. Dat zou een therapie kunnen zijn, in lijn met cognitieve therapie.” Ook een prismabril kan bij bepaalde vormen van duizeligheid uitkomst bieden. De speciaal geslepen glazen verleggen het blikveld. “Dit kan de verstoorde communicatie tussen evenwichtsorgaan en ogen verbeteren, waardoor de duizeligheid vermindert of verdwijnt.”
Operatie
“Soms is er ook operatief iets te doen, bijvoorbeeld als de duizeligheid wordt veroorzaakt door een gaatje in het hoorbot. Dat maakt mensen overgevoelig voor geluid. Zij horen bijvoorbeeld constant hun eigen hartslag. Het geluid veroorzaakt dan bij minimale bewegingen duizeligheid. Het dichten van dat gaatje is een risicovolle operatie. In sommige gevallen kan het soms ook helpen een zenuw door te snijden. En soms is dus het trainen van je zintuigen, hersenen en evenwichtsorganen de beste aanpak. Duizeligheidscentra werken al multidisciplinair. Vaak is daar ook een psycholoog bij betrokken. Als je evenwichtsorgaan goed functioneert, merk je er niets van. Maar als het fout gaat is het een ramp, met grote maatschappelijke en sociale gevolgen, zoals niet meer kunnen werken. Dat heeft een grote impact op je leven.”
Lotgenotencontact
Duizeligheidscentra kennen lange wachtlijsten. “Dan is het belangrijk dat je in de tussentijd via de huisarts terecht kunt bij een fysiotherapeut, KNO-arts of neuroloog in de buurt. Acceptatie is ook belangrijk. Daar kan lotgenotencontact een rol in vervullen. Toen ik me opgaf als vrijwilliger voor de commissie Duizeligheid & Evenwicht van Hoormij∙NVVS realiseerde ik mij pas hoe belangrijk dat aspect is.”
Lees ook:
Publicatiedatum: 18 september 2023