Ingezonden bijdrage: Het uitzonderlijke gehoor van Willem Tonnaer

Charlotte Stelder ging in gesprek met haar vroegere fluitdocent, musicus en pedagoog Willem Tonnaer. Met een lange en indrukwekkende carrière in de muziekwereld heeft hij talloze studenten begeleid en geïnspireerd. Maar achter die succesvolle loopbaan schuilt een bijzonder verhaal.

Dhr. Tonnaer kampt al jaren met ernstige problemen met zijn gehoor, niet vanwege een tekort, maar juist omdat zijn gehoor extreem gevoelig is. Deze overgevoeligheid leidde tot ingrijpende lichamelijke en psychische klachten, die hem zowel professioneel als persoonlijk uitdaagden. In dit openhartige interview vertelt hij over zijn ervaringen, zijn zoektocht naar begrip en balans, en de lessen die hij onderweg heeft geleerd.

Het uitzonderlijke gehoor van Willem Tonnaer

Willem Tonnaer (Thorn, 1944) heeft een leven lang dwarsfluit en piccolo gespeeld, onder andere bij de Koninklijke Harmonie van Thorn, het Limburgs Symfonie Orkest en het Orchestre Philharmonique de Liège. Daarbij liep hij tegen een aantal problemen aan, waarvan hij nu pas, op 80-jarige leeftijd, de samenhang begint te zien.

Het begint met een uitzonderlijk gevoelig en goed gehoor. Een audicien, tevens gediplomeerd musicus, zei ooit tegen hem: weet je wel dat wat jij hoort, de meeste mensen niet kunnen horen? Maar dat wist Wim vroeger niet. “Veel gehoorspecialisten in het verleden hebben mij niet serieus genomen. Ik wist dat er bij mij iets aan de hand was, maar wat precies, daar ben ik pas later, gaandeweg achter gekomen. Maar sinds ik dit weet komen de herinneringen, en nu begrijp ik pas waarom. In feite zou je kunnen spreken van een afwijking.” Een positieve afwijking!

Wim heeft het in het verleden zeer regelmatig moeilijk gehad in het orkest. Ergerde zich aan mensen die niet zuiver speelden, die zich niet voegden in het geheel. Met de inzichten die hij nu heeft begrijpt hij dat zij gewoonweg niet het gehoor hadden dat hij toen zelf als normaal beschouwde. Bovendien was hij zelf zo overprikkeld dat hij weinig ontmoetingsruimte had. Zijn hele lijf was gespannen. Hier komen we bij de keerzijde van een zeer gevoelig gehoor. “De kwaliteit en sterkte van geluid heeft een groot effect op mijn gestel.”

“Vaak moest ik in het orkest, aan het einde van een concert, als wij opstonden om het applaus in ontvangst te nemen steunen op de lessenaar om niet voorover te vallen. Zo’n impact had het geluid op mij. Door het geluid krijg ik evenwichtsstoornis. Ik raak letterlijk en figuurlijk uit balans. Nog steeds ervaar ik dat, bijvoorbeeld bij lawaaierige bussen die voorbijkomen”.

De kwaliteit en sterkte van geluid heeft een groot effect op je spieren, die raken dan zo gespannen dat je niet meer soepel kunt musiceren

Als orkest musicus moest Wim veel reizen, vooral natuurlijk op internationale tournees. Treinreis naar Wenen, vliegreizen naar de Verenigde Staten, lange busreizen. “Alle spieren hebben zich daartegen verzet, dus ook mijn gezichtsspieren, kaakspieren. Met
het gevolg dat mijn kaken scheeftrokken en er gruis ontstond in mijn kaakgewricht. Dat was enorm pijnlijk bij het eten en het fluitspelen.”

Een overbelast gehoor maakt verbinding met anderen moeilijk of zelfs onmogelijk

Wim was ooit met het orkest op tournee door de Verenigde Staten in New York. Door het vele en langdurige lawaai van het reizen was hij overprikkeld en teruggetrokken. De orkestleden gingen voorzichtig met hem om. Zij zagen al dat hij niet in zijn normale doen was. De hele tournee bleef dat zo. Zijn hele systeem trok zich terug. Een extra naar gevolg was dat hij een totaal vervormde beleving had van geluid.

Ze vlogen naar andere steden, hadden tussendoor vrij. Wim bleef vaak in zijn hotelkamer. Maar toen Wim na een aantal dagen in de concertzaal zijn fluit uitpakte en ging spelen schrok hij. Het leek wel alsof alles ingepakt was. Een kaal geluid zonder kleur, heel ver weg. Totaal vervormd. Hij checkte zijn collega’s, maar zij hoorden niets bijzonders. Toen kon Wim wel huilen, want blijkbaar zat het in hem. Hij ging naar een oorarts in Phoenix en die constateerde een oververmoeid gehoor. ‘Uw gehoor kan dat gereis niet verdragen’. Het heeft lang geduurd voor zijn gehoor weer een beetje bijkwam. Wel had hij inmiddels een piep in zijn oor, die met de jaren erger werd: tinnitus.

Terug in Verviers (zijn toenmalige woonplaats) ging Wim naar de oorarts voor een test. Hij was toen halverwege de 30, maar volgens de oorarts had hij het gehoor van een man van 75 die slecht hoorde. Nu hij de 80 is gepasseerd kan Wim hier om lachen. Hij constateert
achteraf dat zijn gehoor zich daarna goed had hersteld. Ook dankzij een gehoorapparaat. Dat zorgt ervoor dat zijn gehoor uit kan rusten. Veel meer ontspannen.

Het is natuurlijk onmogelijk om exact te beschrijven hoe Wims extreme gehoor werkt, maar duidelijk is dat hij een rijkdom aan klank waarneemt, een breed palet aan bovenen ondertonen, en zelfs meer dan dat. Wim hoort meer dan er getest kan worden. Drie audiologen (ex-musici) hebben dat afzonderlijk van elkaar gezegd.

Elke musicus heeft zijn/haar eigen persoonlijkheid, vormgegeven in klank. Dat maakt in samenspel dat het rijk en expressief kan zijn. Zou iedereen hetzelfde spelen dan ontbreekt er iets. Een ideaal orkest moet die diversiteit ook in zich hebben. Wim heeft eens een tweeling horen zingen, hij zag ze niet, maar kon horen dat het een eeneiige tweeling was: geen diversiteit, geen spanning. “Dan gaat er een dimensie verloren. Ze zongen precies als kopieën van elkaar.”

In de lespraktijk helpt zijn extreem goede gehoor Wim om te horen maar ook te voelen hoe het met iemand gaat; waar de spanning zit in het lichaam van de leerling. Elke keer blijkt dat hij de juiste snaar raakt.

Tinnitus

De gevoelige oren van Wim nemen ook de tinnitus zeer nauwkeurig waar. “Als mijn spieren vermoeid zijn en zich spannen hoor ik soms wel 3, 4, 5 klanken. Ik voel zelfs welke spier welke tinnitusklank geeft. Of welke spiergroep. Die groep is dan vermoeid. Dit werd niet geloofd op de plek waar ik behandeld werd voor tinnitus. Dat is voor mij ook een reden dat ik het nu wil vertellen, want misschien zijn er anderen met dezelfde ervaring en kunnen we audiologen ertoe aanzetten om dat te onderzoeken.”

Zuivere klank kan helend werken bij tinnitus

Onlangs woonde hij een concert bij, gegeven door trompettist Eric Vloeimans en pianist Egbert Derix. “Zo zuiver, zo perfect qua klank en klankkleur, alles was in balans. Ik werd daardoor ook in balans gebracht en heb daarna geslapen als een roos. Alle spieren waren ontspannen. Het gevolg daarvan was dat de tinnitus ook geen kans meer had. Ik hoorde de volgende morgen tot een uur of elf geen tinnitus.”

Heeft het te maken met de volheid van boven- en ondertonen? Wim denkt van wel: “Bij Eric Vloeimans had ik, of het nu laag of heel hoog was, piano of forte, geen last. Er zit iets vols, iets wolligs in de toon.”

Blijkbaar hoeft Wims gehoor dan niets te compenseren. “Inderdaad,” zegt Wim, “het zijn de onsympathieke geluiden waar het niet goed gaat. Je gehoor gaat van alles doen zodat het minder onaangenaam wordt. Dat kost erg veel energie’.

“Als alles in orde is met de muziek neemt het heel veel onrust weg. Dan heeft dat een weldadige uitwerking. Vroeger had ik dat nog niet zo in de gaten, maar de tinnitus is erger geworden met de tijd. Als ik in balans ben, de muziek, de trillingen kloppen, dan kom ik in een toestand van voldoening, van extase. Ook in de natuur, of als ik mooie kunst zie, bij situaties waarbij geluid niet het thema is. Of als ik kinderen zie die helemaal opgaan in wat ze aan het doen zijn, die sereniteit. Dat slaat over op mij. Het gaat over zuiverheid. Als alles ‘vrede’ is dan gaat de tinnitus voor een groot gedeelte weg.”

Dit interview is een ingezonden bijdrage.